Του Άγη Βερούτη
Είναι συγκλονιστικό το πλήθος των παθογενειών που έχουμε συσσωρεύσει ως κοινωνία και οικονομία στη διάρκεια των τελευταίων 40 ετών. Από την άλλη, αν αυτές τις παθογένειες δεν τις ιεραρχήσουμε, απλά και μόνο το μέγεθος και το πλήθος τους καθιστούν ανέφικτη την έξοδο από την κρίση, πλην μιας εθνικής τραγωδίας που θα τις ανήγαγε σε ασήμαντες και θα μας έδινε μια τραγική κλωτσιά προς τα εμπρός, με τεράστιο όμως κοινωνικό και εθνικό κόστος.
Όμως αυτό που θα ήθελα να κάνουμε με ετούτο το κείμενο είναι να θέσουμε το παγκόσμιο πλαίσιο της κρίσης μέσα στην οποία κινούμεθα, ώστε στο επόμενο άρθρο να δούμε τους πυλώνες της Ελληνικής Κρίσης που δουλεύουν συνδιαστικά με την Ευρωπαϊκή κρίση.
Θα αποπειραθούμε να κάνουμε αυτό που κάθε μηχανολόγος μηχανικός γνωρίζει ως αυτονόητο: πως για την σωστή επίλυση ενός προβλήματος απαιτείται πρώτα να το καταλάβουμε στην πλήρη διάστασή του, ώστε κατόπιν να μπορέσουμε να αντιληφθούμε την ευρωπαϊκή ιεράρχηση των ενεργειών που πρέπει να κάνουμε οι χώρες της Ευρωζώνης για να το λύσουμε.
Χάρτης της Ευρωπαϊκής Κρίσης
Η Ευρωπαϊκή Κρίση έχει τρεις διαστάσεις. Η Ελλάδα πολύ λίγα μπορεί να κάνει για τις δύο εξ αυτών, πέρα από το να υποστηρίξει στα Ευρωπαϊκά συλλογικά όργανα εκείνες τις δράσεις που θα την επιλύσουν. Για την τρίτη διάσταση, την δημοσιονομική, πολλά μπορεί να κάνει όμως μόνο για την ελληνική οικονομία, και αυτό μόνο με τη βοήθεια των Ευρωπαίων εταίρων, ώσπου να λυθούν οι άλες δύο υπερεθνικές διαστάσεις της Ευρωπαικής Κρίσης.
Ευρωπαϊκή Νομισματική Κρίση
Το Ευρώ είναι ένα ατελές νομισματικό σύστημα. Ο σχεδιασμός του απεδείχθη ανεπαρκής για να αντιπαρέλθει τις συνέπειες της Παγκόσμιας Χρηματοπιστωτικής Κρίσης του 2008 που ξεκίνησε στις ΗΠΑ και προκάλεσε αρχικά φυγή κεφαλαίων μακριά από την Αμερικανική αγορά ομολόγων, δίδοντας εύκολη και φτηνή πρόσβαση σε δανεισμό σε χώρες όπως η Ελλάδα και η Πορτογαλία, που υπό κανονικές συνθήκες δεν θα είχαν τόσο εύκολο και φτηνό δανειακό χρήμα. Αυτή η υπερπροσφορά κεφαλαίων προκάλεσε μια επίπλαστη σιγουριά ότι το φτηνό και εύκολο χρέος θα συνέχιζε για πάντα, και έκανε τις κυβερνήσεις των χωρών εκείνων να εφησυχαστούν ανεβάζοντας τα ελλείμματά τους και το συνολικό χρέος τους, υπολογίζοντας ότι θα μπορούν πάντα να εξυπηρετούν και να ανακυκλώνουν το κρατικό χρέος εύκολα.
Η πραγματικότητα χτύπησε πρώτες τις χώρες αυτές, και η απώλεια πρόσβασης στις αγορές χρέους ήρθε πολύ γρήγορα, ήδη από το τέλος του 2009 όταν τα κεφάλαια άρχισαν να ξαναγυρνούν στην Αμερικανική αγορά, ανεβάζοντας το ζητούμενο επιτόκιο που ζητούσαν από τις χώρες με μεγάλα ελλείμματα και μεγάλο ποσοστό χρέους. Αυτή όμως είναι η μισή αλήθεια.
Στο σχεδιασμό του Ευρώ, δεν προβλέπεται ως δικλείδα ασφαλείας η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα να αποτελεί lender-of-last-resort για τις εθνικές οικονομίες της Ευρωζώνης. Γνωρίζοντας αυτό οι αγορές, έχασαν την εμπιστοσύνη τους ότι οι Ευρωπαϊκές οικονομίες που είχαν πρόβλημα υψηλών ελλειμμάτων (Ελλάδα, Ιρλανδία) θα μπορούσαν να ανακυκλώσουν το ίδιο επίπεδο χρέους που είχαν τις εποχές εύκολου και φτηνού δανεισμού. Έτσι όπως το εκκρεμές, ο κρατικός δανεισμός αυτός που πριν ήταν εύκολος και φτηνός έγινε δύσκολος και ακριβός, με αποτέλεσμα κάποιες χώρες της Ευρωζώνης να χάσουν την πρόσβαση στις αγορές κεφαλαίου και να ζητήσουν τη συνδρομή των εταίρων και του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου για να ανακυκλώσουν τον δανεισμό τους, και να χρηματοδοτήσουν τα μεγάλα ελλείμματά τους.
Σε χώρες όπου μπορούσαν να τυπώσουν το νόμισμά τους, όπως οι ΗΠΑ και η Αγγλία, το πρόβλημα ήταν απλό, και με μια ή περισσότερες δόσεις ποσοτικής χαλάρωσης δόθηκε γρήγορα λύση χωρίς να ανεβούν τα επιτόκια δανεισμού (spreads) και χωρίς να χαθεί η εμπιστοσύνη των αγορών για την πιστοληπτική ικανότητα των χωρών αυτών. Είναι απλούστατη η λύση για μια χώρα που μπορεί να τυπώσει (πληκτρολογήσει) χρήμα για να δανείσει τον εαυτό της: αν δεν βρει κεφάλαια στην αγορά χρέους, πληκτρολογεί το ποσόν που χρειάζεται και δανείζει τον εαυτό της σε εξευτελιστικά χαμηλά επιτόκια, χωρίς να χρειαστεί να τραβήξει χειρόφρενο στην οικονομία της με αύξηση των φόρων και λιτότητα. Η Αμερικανική οικονομία με 100% λόγο χρέους προς ΑΕΠ μπορεί να εκδώσει χρέος στον εαυτό της, και μάλιστα το ΔΝΤ προτείνει ακριβώς αυτό να κάνει για να μην μειωθεί η ανάπτυξή της. Η Πορτογαλική οικονομία με 84% δεν μπορεί, και το ΔΝΤ προτείνει να συνεχίσει με τη λιτότητα! Το ίδιο προτείνει για την Ισπανία και την Ιταλία.
Ο λόγος που μια χώρα της Ευρωζώνης δεν μπορεί να εκδώσει χρήμα είναι πως η ΕΚΤ δεν είναι εξουσιοδοτημένη στο καταστατικό της να δανείζει απευθείας κάποιο κράτος-μέλος της Ευρωζώνης, ενώ αντίθετα μπορεί να εκδώσει χρέος σε τράπεζες. Φυσικά αυτή η απαγόρευση της ΕΚΤ, να δρα ως lender-of-last-resort, δεν είναι τυχαία αλλά οφείλεται στο γεγονός ότι δεν υπάρχουν μηχανισμοί ελέγχου των κρατικών οικονομιών που να αποτρέπουν ένα κράτος από το να “τρέχει” τεράστια ελλείματα τροφοδοτώντας με ραγδαία ανάπτυξη την εθνική οικονομία του εκδίδοντας (πληκτρολογώντας) χρήμα από την Κεντρική Τράπεζα, με αντίτιμο του πληθωρισμού που πιθανόν να προκαλείται εις βάρος του συνόλου της Ευρωζώνης.
Ευρωπαϊκή Δημοσιονομική Κρίση
Δυστυχώς το πρόβλημά μας δεν είναι μόνο Ελληνικό (τοπικό), και γι’αυτό και πλείστες άλλες οικονομίες ελλειμματικών χωρών όπως η Ιρλανδία, η Πορτογαλία, η Ιταλία, η Ισπανία ήδη αντιμετωπίζουν ύφεση, ή άλλοι όπως το Βέλγιο, η Γαλλία η Κίνα και οι ΗΠΑ αντιμετωπίζουν επιβράδυνση της ήδη επισφαλούς ανάπτυξης τους.
Ένας μηχανισμός ελέγχου του ηθικού κινδύνου στην Ευρωζώνη είναι το Σύμφωνο Δημοσιονομικής Σταθερότητας, που πρότεινε και επικύρωσε προ ολίγων μηνών η Ευρωπαϊκή Ένωση, και ουσιαστικά οδηγεί στην απαραίτητη Δημοσιονομική Ένωσητης Ευρωζώνης. Αυτή θα επιτευχθεί κυρίως με τον έλεγχο των “λογικών” αναγκαίων ελλειμμάτων κρατικών προϋπολογισμών από ένα Ευρωπαϊκό “Υπερυπουργείο” Κρατικών Προϋπολογισμών που θα κρατάει τα μπόσικα στις εθνικές κυβερνήσεις της Ευρωζώνης.
Κάθε μια κρατική οντότητα εντός της Ευρωζώνης πρέπει να είναι σε θέση να ελέγχει την ορθότητα και ανταγωνιστικότητα της οικονομίας της, δίδοντας όμως τον τελευταίο λόγο στο Ευρωπαϊκό όργανο ελέγχου προϋπολογισμών, με τον τρόπο αυτόν παραδίδοντας μέρος της οικονομικής εθνικής κυριαρχίας, με αντάλλαγμα την πρόσβαση σε όλα τα οικονομικά και πολιτικά καλούδια της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Μετά από τον έλεγχο των κρατικών προϋπολογισμών, και εντός ορίων ελλείμματος προσυμφωνημένων και αποδεκτών από όλους τους εταίρους, θα μπορεί η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα άφοβα αν συντρέξει ανάγκη να κρατήσει χαμηλά τα spreads δανεισμού, να πληκτρολογεί νέο χρήμα για να στηρίζει τα ελλείμματα των κρατικών προϋπολογισμών χωρίς τον ηθικό κίνδυνο εκμετάλλευσης των πλεονασματικών χωρών από τις ελλειμματικές.
Ως τότε, το ESM θα μπορούσε ίσως να δίδει δανεισμό με εγγυήσεις στις ελλειμματικές χώρες που έχουν χάσει ή κινδυνεύουν να χάσουν πρόσβαση στις αγορές κεφαλαίων, ελλείψει της Δημοσιονομικής Ένωσης.
Ευρωπαϊκή Τραπεζική Κρίση
Η τράπεζες παγκοσμίως αντιμετωπίζουν ραγδαία διάβρωση των κεφαλαίων τους, καθώς τα “νέα τοξικά ομόλογα” είναι τα κρατικά των χωρών της Ευρωζώνης. Η βασική αιτία αυτής της τοξικότητας είναι ότι οι χώρες της Ευρωζώνης, εξαρτώμενες αποκλειστικά από τις ιδιωτικές αγορές κεφαλαίων και μη μπορώντας να εκδώσουν χρέος στον εαυτό τους, έχασαν πρόσβαση στη φτηνή και εύκολη έκδοση χρέους.
Αποτέλεσμα είναι να υπάρχει αμφιβολία για τη δυνατότητα των ελλειμματικών κρατών της Ευρωζώνης να ανακυκλώσουν το κρατικό χρέος τους και να χρηματοδοτήσουν τα ελλείμματά τους, και κατά συνέπεια στη λήξη των ομολόγων τους είτε να πρέπει να πληρώσουν παράλογα υψηλά επιτόκια 6%-7% για να το ανακυκλώσουν, όπως η Ισπανία και η Ιταλία, ή να χάσουν πρόσβαση τελείως στις αγορές κεφαλαίων και να αναγκαστούν σε διακρατικό δανεισμό όπως η Ελλάδα και οι υπόλοιπες χώρες που έχουν Τρόικα.
Αναγκαστικά, προκειμένου να γίνει βιώσιμο το χρέος τους, τα κράτη αυτά με πρώτη την Ελλάδα που ήδη το έκανε, θα κάνουν “κούρεμα” του χρέους τους, και οι τράπεζες που διακρατούν το χρέος αυτό θα δουν τα κεφάλαιά τους να εξανεμίζονται, και να χρειάζονται ανακεφαλαιοποίηση, αν δεν επέλθει η Ευρωπαϊκή Οικονομική Ολοκλήρωση.
Με πρωταίτιους τα κράτη που δεν μπορούν να ανακυκλώσουν το χρέος τους στο σύνολό του, οι τράπεζες βρίσκονται ξαφνικά να έχουν αρνητικά κεφάλαια, καθώς στο παρελθόν και ειδικά για αυτό το κρατικό χρέος που σήμερα είναι προβληματικό, οι τράπεζες έβαζαν μόνο 5% ή λιγότερα δικά τους κεφάλαια και το υπόλοιπο το δανείζονταν είτε στη διατραπεζική αγορά, ή από τις εβδομαδιαίες δημοπρασίες της ΕΚΤ και άλλων κεντρικών τραπεζών. Με το πάγωμα της διατραπεζικής, η ΕΚΤ έδωσε λύσεις ρευστότητας είτε με εγγύηση των ίδιων των προβληματικών κρατών (όπως η Ελλάδα), είτε με Ποσοτική Χαλάρωση τριετούς παροχής ρευστότητας 0,5 τρις ευρώ πριν μερικούς μήνες. Χωρίς την ασφάλεια της εγγύησης του χρέους από το σύνολο της Ευρώπης, οι τράπεζες δεν τολμούν να διοχετεύσουν αυτή τη ρευστότητα στην Ευρωπαϊκή οικονομία, και είτε την “παρκάρουν” στην ΕΚΤ, είτε την διοχετεύουν σε εύρωστες οικονομίες όπως η Γερμανική, που δεν έχει ανάγκη ρευστότητας έτσι κι αλλιώς, και κατεβάζουν τεχνητά το κόστος και αυξάνουν την ευκολία χρηματοδότησης της Γερμανίας.
Σε περίπτωση απώλειας των ιδίων κεφαλαίων μιας τράπεζας, αυτή θα μπορεί να ανακεφαλαιοποιείται κεντρικά απευθείας από την ΕΚΤ υπό την εποπτεία της Ευρωπαϊκής Τραπεζικής Αρχής, ώστε να αποφεύγεται η περαιτέρω επιβάρυνση των κρατικών χρεών με το κόστος της ανακεφαλαιοποίησης. Φυσικά, αν υπήρχε η δυνατότητα έκδοσης χρέους από την ΕΚΤ, δεν θα υπήρχε η πιθανότητα κουρέματος των κρατικών χρεών καθώς η ανακύκλωσή τους θα ήταν διασφαλισμένη, και οι τράπεζες πιθανόν θα χρειάζονταν ανακεφαλαιοποίηση μόνον όταν θα επένδυαν ηλιθιωδώς σε κάποια ιδιωτική τοξική επένδυση όπως τα στεγαστικά των ΗΠΑ προ τετραετίας.
Φυσικά μεγάλο πρόβλημα των Ευρωπαϊκών τραπεζών δεν είναι μόνο η κατάρρευση της διατραπεζικής και η αβεβαιότητα για την συνολική αποπληρωμή των χρημάτων που δάνεισαν σε ελλειμματικά κράτη, αλλά και το γεγονός ότι η εγγύηση των καταθέσεων δεν είναι από την ΕΚΤ αλλά από τις κατά τόπους εθνικές κεντρικές τράπεζες, που θεωρητικά δεν έχουν πλέον το δικαίωμα ή τη δυνατότητα “έκδοσης” νέου χρήματος για να εγγυηθούν τις καταθέσεις, πλην του ELA, που και πάλι χρειάζεται ενημέρωση και άδεια χρήσης από την ΕΚΤ. Με άλλα λόγια, χωρίς τηνΤραπεζική Ένωση των τραπεζών της Ευρωζώνης, κάτω από την European Banking Authority (Ευρωπαϊκή Τραπεζική Αρχή) που θα ελέγχει και θα εγγυάται την λειτουργία των τραπεζών, τα χρήματα που είναι κατατεθειμένα σε τράπεζες της Ευρωζώνης θα είναι λιγότερο ασφαλή θεωρητικά από εκείνα σε Αμερικανικές ή Αγγλικές τράπεζες.
Για να επιλυθεί οριστικά η Ευρωπαϊκή Κρίση χρειάζεται να υλοποιηθεί η Ευρωπαϊκή Οικονομική Ολοκλήρωση, με την Δημοσιονομική Ένωση, την Τραπεζική Ένωση, και την δημιουργία Μηχανισμού Έκδοσης Κρατικού Χρέους απευθείας από την ΕΚΤ προς τα κράτη μέλη της Ευρωζώνης χωρίς εμπράγματες εγγυήσεις ως lender-of-last-resort.
Το ESM που απαιτεί εμπράγματες εγγυήσεις είναι μια ενδιάμεση λύση που ίσως απαλύνει προσωρινά αλλά δεν λύνει το πρόβλημα της Ευρωπαϊκής Κρίσης.
Χωρίς τα παραπάνω απαραίτητα βήματα σε επίπεδο Ευρωζώνης, που για να είμαστε δίκαιοι προχωρούν μεν αλλά απελπιστικά αργά, το μέλλον του Ευρώ είναι αβέβαιο, ανεξάρτητα από την έκβαση της Ελληνικής κρίσης.
agissilaos@gmail.com
